A igrexa parroquial da advocación de Santa María é edificio que sufríu diversas etapas constructivas e de consolidación ata configurar a igrexa actual, totalmente remodelada gracias ó paciente labor dos veciños desta parroquia, mobilizados polo xove e culto profesor de Vigo , D. Manuel Boveda Hermilla, no ano 1994.
A igrexa orixinal, de tradición románico-gótica, da que actualmente se conserva un Agnus Dei no testeiro do templo, vai a ser substituida por outra entre o 1523 e 1530, segundo inscricións conservadas. A data de 1530 marca a finalización da nova obra, na que, con seguridade, se construiu a capela maior cuberta con airosa bóveda de crucería, conservada, e o que na actualidade é sancristía, baixo labra armeira dos Novoa, se le: EN EL NOMBRE DE DIOS ESTA OBRA MANDO AZER P(edro) DE BO/VEDA CLERYGO DESTA YGLESIA DE SANTA MARYA DE / TAMALLANQOS E DE SANT CIBRAO DE ROUÇOS: YJO DE / TRISTAN DE NOBOA E DE TERESA VAZQUEZ DE TOU/BES: YZOSE NO ANO DE MIL E D: XXX ANOS.
No ano 1700, a igrexa está mal acondicionada e é necesario acometer obras de reparación e afianzamento. Faise o púlpito de madeira, ábrense ventás no corpo do edificio, alóngase a súa nave ou corpo, constrúese a tribuna e a súa escaleira, ensánchase a porta da sancristía. A fináis do século XIX fanse novas reconstruccións estructuráis. Chega así o edificio da igrexa ata o ano 1975, no que se constrúe outro novo edificio eclesial independente. O edificio da antiga igrexa parroquial, cun mínimo culto, vai degradándose progresivamente, ata que no ano 1994 os veciños da freguesía o restauran íntegramente.
Na actualidade, a igrexa é froito, como vimos, dunha serie sucesiva de restauracións e modificacións. Salienta, arquitectónicamente, a sua capela maior, orixinal e prácticamente inalterada ó longo dos tempos, cuberta con bóveda de crucería con floróns nos que locen motivos floráis diversos, predominando a flor de lis e tamén o anagrama de Xesús. Destaca o seu retablo maior, barroco, con columnas salomónicas e posiblemente obra de Castro Canseco ou o seu taller, primeiro cuarto do século XVIII, ainda que modificado posteriormente. Interesante relevo da Asunción da Virxe, no ático. A fachada da igrexa é moi sinxela, con porta simple, de arco de medio punto. Obsérvanse decoracións de bolas do século XVI e nunha inscrición, pouco lexible, fálase da construcción no ano 1523. Ten espadana, do século XVIII, de dous corpos.
Igrexa nova:
Obra sen estilo definido, do ano 1975; conserva parte das imaxes da antiga igrexa parroquial: San Roque, San Caetano, San Antón de Padua e a imaxe da patroa. Conserva, tamén, un peto esmoleiro, de arte popular.
Petos de ánimas:
Un, sinxelo, moi interesante na súa disposición arquitectónica e sen relevo. Cun lugar de localización descoñecido, foi situado recentemente no cemiterio da igrexa vella, á entrada. Obra do século XIX, primeiro cuarto do XX.
Cruceiros:
Interesantes cruceiros de pedra e populares. Un á beira da fonte, no lugar de Tamallancos,CRUCEIRO DE TAMALLANCOS con mesa de pedra (pousadoiro) do século XIX. Outro no camiño de baixada a vella igrexa, tamén do século XIX. Outro máis neste mesmo camiño, obra popular de 1943.
Hórreos:
Abundantes e populares. Salientamos os do lugar de Tamallancos, sobre todo os do seu Pazo, obras populares de fináis do século XIX, comezos do século XX.
Fontes:
Unha, no lugar de Tamallancos, na desviación da estrada xeral-Camiño de Santiago. Ano 1988. Outra, con lavadoiro e de arquitectura popular enfronte ó cruceiro do camiño de acceso a igrexa vella.
Pazos:
Pazo tamallancos
No ano 1844 aparece nas estatísticas parroquiais o lugar de Pazo, con seis habitacións. Este pazo, no ano 1927 era propiedade dos Taboada. Edificio de cadeirado granítico. Fachada con portalón, lucindo labra armeira. Dúas chemineas ó exterior, con canos-gárgolas, deseñando un conxunto artísticamente importante. No interior salóns e diversas dependencias, destacando a solaina sobre ménsulas de pedra e a cociña con lareira, tamén de pedra, e campá apoiada sobre unha columna pétrea. Ten, o pazo, dous hórreos.
Casas Grandes:
Casa grande das Uchas. Consérvase actualmente o topónimo PONTE DAS UCHAS, lugar-zona correspondente na estrada de Ourense a Santiago. Esta Casa Grande aparece frecuentemente citada na documentación referida a esta parroquia a partir do século XVII, como casa que funda diversas capelanías na igrexa parroquial e deixa abundantes rendas para a súa subsistencia. Non fomos quen de localizala. Posiblemente non se conserve, ou, de conservarse, denomínase con outro nome. Os veciños máis anciáns da parroquia non a coñecen, nin se lembran do seu nome.
Casa grande de dona Dora. Consérvase na praza do pobo de Tamallancos. Interesante edificación, perfectamente conservada na súa estructura, dispón dunha gran solaina, balcón con reixa e magnífica cheminea. Toda ela en cadeirado granítico.
Casa grande do Brillante. Próxima á praza do pobo de Tamallancos, é unha edificación en cadeirado de granito, perfectamente restaurada e conservando a súa disposición orixinal.
Casa grande de D.Manuel Rodríguez Noguerol. Cunha tipoloxía semellante ás anteriores.
Casa grande de D. Andrés Moreno e da Sra. Mosquera Ferrando. Coa súa orixe nun antigo “mesón de arrieiros”, que se dirixían a Santiago, consérvase perfectamente na actualidade. Obra magnífica en cadeirado de granito.
Tres casas grandes situadas na estrada nacional Ourense-Santiago. Cunha tipoloxía próxima a casas urbanas pola súa localización, ainda que conservando o seu caracter rural, dispoñen de amplo terreo edificable. Perfectamente conservadas. Son das familias Hermida Cachalvite, José Mosquera e Justo Mosquera.
Casas de arquitectura popular:
Moi próxima a igrexa antiga, casa do artista Virgilio, magníficamente reconstruida.
Casa de Ramón Vázquez “do Liño”. Casa de Abellás, no lugar de Fontao. Casa do Ferreiro, en Barral. As tres perfectamente conservadas.
